Zarząd OSSSA w sprawie działań zmierzających do przywrócenia praworządności
STANOWISKO ZARZĄDU OGÓLNOPOLSKIEGO STOWARZYSZENIA SĘDZIÓW SĄDÓW ADMINISTRACYJNYCH Z 19 LISTOPADA 2023 R. W SPRAWIE DZIAŁAŃ ZMIERZAJĄCYCH DO PRZYWRÓCENIA PRAWORZĄDNOŚCI W ZAKRESIE PRAWIDŁOWEGO SKŁADU KRS ORAZ POWOŁAŃ NA STANOWISKO SĘDZIEGO DOKONANYCH NA WNIOSEK KRS DZIAŁAJĄCEJ W NIEWŁAŚCIWYM SKŁADZIE
1.Podtrzymujemy stanowisko wyrażane wielokrotnie w uchwałach zarządu, a ostatnio w uchwale Walnego Zgromadzenia OSSSA z 25 marca 2023 r. o wadliwości powołania sędziów, wchodzących obecnie w skład Krajowej Rady Sądownictwa. Propozycję, aby Sejm X Kadencji stwierdził nieważność uchwał o ich powołaniu, uważamy za w pełni zasadną i stanowiącą wykonanie orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału Praw Człowieka (m.in. wyroku TSUE z 2 marca 2021 r., C-824/18, wyroku ETPC z 22 lipca 2021 r., 43447/19 Reczkowicz). Każde państwo członkowskie ma, na co wielokrotnie wskazywał TSUE, obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej, w rozumieniu art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, w dziedzinach objętych prawem Unii. W szczególności każde państwo członkowskie powinno na podstawie art 19 ust. 1 akapit drugi Traktatu o Unii Europejskiej zapewnić, by organy, które należą – jako „sąd” w rozumieniu prawa Unii – do systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych prawem Unii i które w konsekwencji mogą w określonych wypadkach orzekać o kwestiach związanych ze stosowaniem lub z wykładnią tego prawa, odpowiadały wymogom skutecznej ochrony sądowej. W razie uchybienia temu zobowiązaniu niezbędne jest podjęcie przez państwo działań zmierzających do jego niezwłocznego usunięcia, z poszanowaniem pierwszeństwa prawa unijnego, wynikającego z art. 91 ust. 3 Konstytucji. Obowiązek stosowania prawa unijnego dotyczy przy tym wszystkich organów państwa członkowskiego, a więc także Sejmu RP. Niewątpliwie takim działaniem powinny być zmiany w ustawie o Krajowej Radzie Sądownictwa i dostosowanie sposobu wyboru sędziów- członków KRS do zaleceń wynikających z wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a tym samym doprowadzenie do stanu, w którym w procedurze wyboru sędziów nie będzie brał udziału organ, który jest zależny od innych władz. Stwierdzenie przez Sejm nieważności uchwał o powołaniu sędziów w skład KRS pozwoli na zatrzymanie wadliwej procedury powoływania sędziów.
Przeszkodą w podjęciu tego rodzaju uchwał nie powinno być naszym zdaniem orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 19 marca 2019, K 12/18, wydane na wniosek neoKRS. Trybunał stwierdził w nim zgodność art. 9a ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz. U. z 2019 r. poz. 84) z art. 187 ust. 1 pkt 2 i ust. 4 w związku z art. 2, art. 10 ust. 1 i art. 173 oraz z art. 186 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W wydaniu tego orzeczenia brał udział Juliusz Piskorski, powołany na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego na miejsce zmarłego Lecha Morawskiego. Ten ostatni objął stanowisko zajęte już prawidłowo przez innego sędziego (wynika to z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 grudnia 2015 r., K 34/15, a także z wyroku ETPCz z 7 maja 2021 r., 4907/18 Xero Flor i z 15 marca 2022 r. 43572/18 Grzęda). Natomiast w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 18 lipca 2007 r., K 25/07 wypowiedziano się zarówno co do sposobu wybierania sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa, jak i warunków brzegowych, pozwalających na przerwanie kadencji członka KRS. Trybunał stwierdził, że przyznając Radzie kompetencje związane z ochroną niezależności sądów i sędziów, Konstytucja wprowadziła również mechanizm chroniący niezależność Rady. Art. 187 § 1 Konstytucji stanowi, że skład Rady jest hybrydowy: łączy przedstawicieli władzy sądowniczej z przedstawicielami władzy wykonawczej, a także władzy ustawodawczej. Konstytucja wprowadziła – w stosunku do wcześniejszych przepisów rangi konstytucyjnej – zasady konstytucyjne dotyczące składu Rady oraz określiła kadencję jej członków i sposób ich powoływania lub wyboru. Regulacje dotyczące wyboru sędziów do Rady mają rangę konstytucyjną i szczególne znaczenie konstytucyjne, gdyż ich status de facto przesądza o niezależności tego organu konstytucyjnego i efektywności pracy Rady. Rada – jak żaden inny konstytucyjny organ państwa – jest powołana do ochrony niezależności sądów i sędziów. Konstytucja reguluje zasady wyboru członków KRS stanowiąc w art. 187 ust. 1 pkt 3, że Sejm wybiera czterech członków spośród posłów. Uchwały o wyborze przez Sejm na podstawie art. 187 ust. 1 pkt 2 Konstytucji 15 członków spośród sędziów zostały podjęte przez organ niewłaściwy i ich nieważność powinna przez ten organ stwierdzona.
- Zdając sobie sprawę, że prace nad nową ustawą o Krajowej Radzie Sądownictwa muszą potrwać, proponujemy, aby na czas do powołania członków – sędziów na nowych zasadach, przywrócono do KRS członków – sędziów, których kadencja została przerwana 6 marca 2018 r. (na podstawie ustawy z 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa i niektórych innych ustaw – Dz.U. z 2018 r. poz. 3). Sędziowie ci to: Janusz Drachal (od 16 maja 2014 r.), Katarzyna Gonera (od 24 marca 2014 r.), Jan Grzęda (od 12 marca 2016 r.), Jan Kremer (od 29 czerwca 2014 r.), Maria Motylska-Kucharczyk (od 21 marca 2014 r.), Andrzej Niedużak (od 22 marca 2014 r.), Gabriela Ott (od 21 marca 2014 r.), Sławomir Pałka (od 21 marca 2014 r.), Krzysztof Wojtaszek (od 20 marca 2016 r.), Dariusz Zawistowski (od 24 marca 2014 r.), Janusz Zimny (od 24 marca 2014 r.), Waldemar Żurek (od 21 marca 2014 r.). Spośród tych osób dwie są obecnie w stanie spoczynku (Janusz Drachal oraz Jan Kremer), pozostałe pozostają jednak w czynnej służbie. Obecnie obowiązująca ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa stanowi w art. 9a, że wspólna kadencja nowych członków Rady wybranych spośród sędziów rozpoczyna się z dniem następującym po dniu, w którym dokonano ich wyboru. Członkowie Rady poprzedniej kadencji pełnią swoje funkcje do dnia rozpoczęcia wspólnej kadencji nowych członków Rady. Zasadą wprowadzoną przez ustawodawcę jest zatem konieczność zapewnienia ciągłości pracy Rady. Taka zasada została także przyjęta w odniesieniu do członków Rady – posłów i senatorów (art. 9 ust. 3 ustawy o KRS). Art. 6 ustawy z 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw, zgodnie z którym mandat członków Krajowej Rady Sądownictwa, o których mowa w art. 187 ust. 1 pkt 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wybranych na podstawie przepisów dotychczasowych, trwa do dnia poprzedzającego rozpoczęcie kadencji nowych członków Krajowej Rady Sądownictwa, nie dłużej jednak niż przez 90 dni od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, chyba że ustał wcześniej w związku z upływem kadencji, nie może mieć w tym przypadku zastosowania. Prowadził bowiem do przedwczesnego przerwania kadencji. W powołanym wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 25/07 stwierdzono, że konstytucja nie przewiduje możliwości usunięcia sędziów-członków KRS, przewidując ich czteroletnią kadencję w KRS (art.187 ust.3 Konstytucji). Ustawa o KRS zawiera wyczerpującą listę przyczyn zakończenia kadencji członka KRS. Przyczyny określone w art. 10 ustawy o KRS z 2001 r. (np. śmierć, rezygnacja, … przejście w stan spoczynku, powołanie na inne stanowisko sędziowskie) mają istotne uzasadnienie merytoryczne związane z obiektywną niezdolnością do sprawowania urzędu. Nakładanie nowych obowiązków lub ograniczeń na osoby sprawujące urząd – w trakcie kadencji – nie jest co do zasady zabronione. Trybunał Konstytucyjny nie uznał za niekonstytucyjne wprowadzenie pewnych ograniczeń w trakcie kadencji, mających na celu wyeliminowanie okoliczności sprzyjających korupcji ani przepisu regulującego wygaśnięcie kadencji w przypadku skazania za przestępstwo popełnione umyślnie. W obu przypadkach istniał ważny interes publiczny. Jednak w przypadku nakładania nowych obowiązków lub ograniczeń zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa wymaga ustanowienia okresu dostosowawczego do nowych przepisów. Ma to szczególne znaczenie dla obywateli w zakresie praw i obowiązków osób pełniących funkcje lub powołanych na określoną kadencję, a także w zakresie oczekiwań tych, którzy ich wybrali. Odwołując się do tych argumentów uważamy, że przerwanie kadencji na podstawie art. 6 ustawy zmieniającej nastąpiło niezgodnie z Konstytucją, nie wskazano bowiem żadnych argumentów wskazujących na istnienie ważnego interesu publicznego, przemawiającego za takim rozwiązaniem. Nie stanowi takiego argumentu chęć wprowadzenia rozwiązania dotyczącego wyboru sędziów do KRS niezgodnie z Konstytucją. Także m.in. w wyroku ETPCz Grzęda przeciwko Polsce stwierdzono, że – uwzględniając warunki art. 187 ust. 3 Konstytucji – w prawie krajowym istniało uzasadnione prawo sędziego wybranego do KRS do pełnienia funkcji przez pełną kadencję, z wyjątkiem wyczerpująco wyliczonych wyjątków ustawowych w art. 14 ust. 1 ustawy z 2011 r. o KRS. Jeśli Sejm stwierdzi nieważność uchwał o powołaniu obecnych członków KRS spośród sędziów, powinien jednocześnie w drodze uchwał stwierdzić, że mandaty 11 sędziów, których kadencję przerwano 6 marca 2018 r. trwają, a ich kadencja upłynie dopiero z chwilą prawidłowego wyboru nowego sędziowskiego składu KRS, zgodnie z art.9a ust.3 zd. 2 obecnie obowiązującej ustawy o KRS.,
Nie stanowi przeszkody w działaniu Rady fakt, że jedynie 11 członków- sędziów może powrócić do pełnienia obowiązków, bowiem zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa do podjęcia uchwał wystarczy obecność połowy członków Rady.
3.Uważamy, że możliwe jest stwierdzenie ustawą nieważności uchwał neoKRS, dotyczących przedstawienia Prezydentowi RP kandydatów do objęcia stanowiska sędziego. Zasada, że wadliwość obsadzenia składu powoduje nieważność aktu znana jest wielu procedurom. Takie rozwiązanie przewiduje art. 183 § 2 pkt 4 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (teksy jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1634), art. 379 pkt 4 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1550), art. 439 § 1 pkt 2 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 poz.1375). Stwierdzenie wadliwości składu powoduje przy tym nieważność postępowania niezależnie od merytorycznej poprawności tego aktu i brana jest pod uwagę z urzędu. Skoro w tym przypadku każda z uchwał podjęta była z udziałem wadliwie wybranych członków tego kolegialnego ciała, to stwierdzenie nieważności tych uchwał ustawą nie powinno budzić wątpliwości. Wszczynanie w każdej z tych spraw odrębnego postępowania przez prawidłowo obsadzoną Krajową Radę Sądownictwa byłoby zbędne i tylko przedłużało istniejące nieprawidłowości. Nieważność powinna być przy tym stwierdzona ex tunc.
4.Naszym zdaniem jednak samo stwierdzenie nieważności uchwał o przedstawieniu kandydata na stanowisko sędziowskie nie jest wystarczające dla uznania, że stosunek powołania na stanowisko służbowe można uznać za niebyły. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami (por. art. 65 ustawy z 27 lipca 2001 r. o ustroju sądów powszechnych [tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 2717], art. 33 ustawy z 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym [tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz.1093], przepisy te z mocy art. 29 i art. 49 ustawy z 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych [tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2492] mają zastosowanie odpowiednio do sędziów wojewódzkich sądów administracyjnych i sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego) stosunek służbowy sędziego nawiązany jest przy pierwszym powołaniu na stanowisko sędziego. Potem ulega jedynie przekształceniom w zakresie stanowiska służbowego (przy awansach). Przez stosunek służbowy należy rozumieć więź publicznoprawną łączącą sędziego z państwem oraz więź pracowniczą łączącą sędziego z pracodawcą (sądem). Doręczenie kandydatowi aktu powołania łączy się z nawiązaniem stosunku służbowego z państwem reprezentowanym przez odpowiednią władzę publiczną. Nawiązanie stosunku służbowego następuje tylko raz, przy powołaniu na pierwsze stanowisko sędziowskie, następnie w przypadku awansowania przez sędziego przekształca się zarówno w aspekcie publicznoprawnym (np. zmiana zakresu jurysdykcji), jak i pracowniczym (np. zmiana pracodawcy). W przypadku nieobjęcia stanowiska przez sędziego przechodzącego do sądu wyższego szczebla, np. stanowiska sędziego sądu okręgowego przez sędziego, który przed powołaniem był sędzią sądu rejonowego, nie dochodzi do utraty mocy powołania. Tym samym to dopiero powołanie na sędziego przez Prezydenta RP (wręczenie postanowienia o powołaniu) powoduje, że między daną osobą a państwem nawiązuje się stosunek służbowy sędziego (vide S. Dąbrowski, A. Łazarska [w:] Prawo o ustroju sądów powszechnych. Komentarz, red. A. Górski, Warszawa 2013, art. 65 i powołane tam piśmiennictwo i orzecznictwo). Prawo Prezydenta do skutecznego powołania danej osoby na stanowisko sędziowskie zależne jest od wcześniejszego przedstawienia mu uchwały Krajowej Rady Sądownictwa. Prezydent nie wybiera samodzielnie kandydatów na stanowiska sędziowskie, co wynika wprost z art. 179 Konstytucji. Zgodnie z konstytucyjną regulacją KRS jest jedynym organem kompetentnym do wnioskowania o powołanie sędziego, natomiast swoboda działania Prezydenta ogranicza się do zajęcia stanowiska wobec zaproponowanego przez KRS kandydata. W postanowieniach z 23 czerwca 2008 r., Kpt 1/08 i z 19 czerwca 2012 r., SK 37/08) Trybunał Konstytucyjny podkreślił też konieczność ścisłego rozgraniczenia kompetencji organów uczestniczących w procedurze powoływania sędziów. W świetle art. 179 Konstytucji nie ma wątpliwości, że tak jak Prezydent nie może dokonywać czynności składających się na wykonywanie kompetencji opiniowania kandydatów do pełnienia urzędu sędziowskiego przyznanej KRS, tak KRS nie może powołać sędziego. W konsekwencji nie jest też konstytucyjnie dopuszczalne powołanie na urząd sędziowski osoby, która nie została wskazana we wniosku KRS. Sensem włączenia KRS w proces powoływania sędziów jest wyeliminowanie dyskrecjonalnej swobody czynnika politycznego w podejmowaniu tej decyzji (tak też B. Naleziński [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, Warszawa 2023, art. 179). Jeśli stwierdzi się nieważność uchwał KRS o przedstawieniu danej osoby na stanowisko sędziego, to wszystkie wydane na tej podstawie postanowienia Prezydenta o powołaniu danej osoby na stanowisko sędziego dotknięte będą istotną wadą prawną – nie zostanie spełniony warunek niezbędny do powstania po stronie Prezydenta uprawnienia do powołania danej osoby na stanowisko sędziowskie lub przekształcenia stosunku służbowego poprzez wskazanie nowego stanowiska służbowego. Naszym zdaniem nie wystarczy zatem stwierdzić, że stosunek służbowy oparty na nieważnej uchwale KRS uznaje się za nienawiązany. Uważamy, że ustawa powinna stanowić, że stosunek służbowy nawiązany na podstawie doręczonego postanowienia Prezydenta RP, wydanego w oparciu o nieważną uchwałę KRS uznaje się za nienawiązany w przypadku pierwszego powołania i nieprzekształcony w przypadku awansu. Nie może bowiem powstać stosunek służbowy na podstawie postanowienia wydanego w wyniku nieważnej uchwały, a tym samym z naruszeniem art. 179 Konstytucji. Nie można w tym przypadku także twierdzić, że doszło do naruszenia zasady nieusuwalności sędziego, wynikającej z art. 180 ust. 1 i ust. 2 Konstytucji, jeśli sędziowie, których łączył już stosunek służbowy powrócą na poprzednie stanowiska (stosunek służbowy zostanie zachowany, tylko na innym stanowisku służbowym). W odniesieniu do osób, które nie były dotychczas sędziami – stosunek ten w ogóle nie powstał (nie stały się sędziami).
Przedstawioną wyżej formułę należałoby stosować do wszystkich sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i administracyjnych oraz asesorów sądowych w sądach administracyjnych, którzy zostali powołani przez Prezydenta RP na podstawie nieważnych uchwał neoKRS. Sędziowie i asesorzy w sądach administracyjnych zatrudnieni przed powołaniem na stanowiskach referendarza sądowego bądź asystenta sędziego powinni mieć zagwarantowaną możliwość powrotu na poprzednio zajmowane stanowisko.
5.Uważamy, że konkursy na wolne stanowiska sędziowskie przeprowadzone i zakończone przez neoKRS powinny być powtórzone, łącznie z ponownym obwieszczeniem o zwolnieniu się stanowiska. Umożliwi to wzięcie w nich udziału osobom, które powstrzymywały się z udziałem w konkursach z uwagi na nieprawidłowe ukształtowanie składu KRS. Nie ma także przeszkód, aby wzięły w nich udział osoby, które zostały przedstawione Prezydentowi na stanowisko sędziego przez neoKRS. Ta sama zasada powinna dotyczyć konkursów rozpoczętych i niezakończonych przed neoKRS. Postępowania te powinny być umorzone, a obwieszczenia ponowione. Jeżeli chodzi o osoby, w odniesieniu do których uchwała KRS była tylko aktem formalnym (nie wynikiem konkursu) oraz sędziów sądów powszechnych i wojewódzkich sądów administracyjnych, którzy objęli stanowisko sędziowskie w wyniku przekształcenia ich stanowiska asesorskiego w stanowisko sędziowskie, to ponowne postępowanie przed KRS powinno być wszczęte z urzędu.
- Co do orzeczeń wydawanych przez sądy administracyjne w składach z udziałem neo-sędziów uważamy, że nie powinny one być uznawane w każdym przypadku za nieważne, mimo niewłaściwego obsadzenia składu sędziowskiego. W tym przypadku uważamy, że rozwiązanie to narusza zasadę proporcjonalności z art. 31 ust. 3 Konstytucji, wywiera bowiem wpływ także na prawa stron tego postępowania. Naszym zdaniem w przypadku wszystkich prawomocnych orzeczeń wydanych przez wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjnych to strony postępowania zakończonego tymi orzeczeniami powinny mieć prawo do żądania wznowienia tego postępowania z uwagi na udział w składzie sądu osoby nieuprawnionej (art. 271 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi [tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz.1634]) w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy usuwającej skutki niewłaściwych powołań. Stosowanie art. 277 i art. 278 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (dotyczących terminów do złożenia skargi o wznowienie postępowania) byłoby w odniesieniu do tych postępowań wyłączone. Wyrok uwzględniający taką skargę powinien stanowić orzeczenie prejudycjalne w postępowaniu o odszkodowanie z art. 4171 § 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610).