Dochodzenie roszczeń w postępowaniu nakazowym od konsumenta będącego dłużnikiem wekslowym w świetle orzecznictwa TSUE.

Rafał Włoczka¹ Uniwersytet Jagielloński

Dochodzenie roszczeń w postępowaniu nakazowym od konsumenta będącego dłużnikiem wekslowym w świetle orzecznictwa TSUE.

W dyskursie prawniczym ostatnich lat bardzo wiele uwagi poświęcono zagadnieniu wpływu unijnych norm chroniących konsumentów, w szczególności wynikający z Dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich² (dalej: Dyrektywa 93/13/EWG), na kształt lub istnienie zobowiązań kredytowych lub pożyczek zaciąganych przez osoby fizyczne działające poza obszarem swojej działalności zawodowej lub gospodarczej – konsumentów. Zdecydowanie większa część uwagi skupiona została wokół problematyki wpływu klauzul abuzywnych na losy zobowiązań kredytowych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji pomiędzy art. 58 Kodeksu cywilnego³ a art. 385^1^ k.c. w zakresie skutków uznania części umowy za niedozwolone⁴. Niemniej jednak, niejako na uboczu tej kwestii, narósł problem prawny w pewnym stopniu związany z konsekwencjami uznawania kredytów konsumenckich za stosunki prawne zawierające w sobie niedozwolone klauzule abuzywne, a który polega na rozstrzygnięciu o losach zabezpieczenia takiego kredytu.

Analizując art. 6 i 7 Dyrektywy 93/13/EWG, a także jej Motyw nr 24, który stanowi, że: sądy i organy administracyjne Państw Członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, można zaobserwować wolę prawodawcy unijnego, który pragnąc zapewnić wysoki poziom ochrony konsumentów – wymaga odpowiedniego zakresu kognicji sądu celem badania nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych z konsumentami. Unormowanie to rodzi pytania o kompatybilność z prawem unijnym polskiego modelu postępowania nakazowego przeciw zobowiązanemu z weksla należycie uzupełnionego, którego możliwość prowadzenia wynika expressis verbis z art. 485 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego⁵. Powstaje zatem pytanie, z którym przyszło mierzyć się sądom polskim, a które odpowiedzi na nie poszukiwały w pytaniach prejudycjalnych kierowanych do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – czy przeciw konsumentowi będącemu zobowiązanym z weksla możliwe jest wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym? Zagadnienie to jest szczególnie istotne zważywszy na popularność praktyki zabezpieczania pożyczek oraz kredytów, poprzez wystawianie weksli własnych in blanco przez konsumentów. Istotą weksla własnego, nazywanego częstokroć w doktrynie określeniem weksla prostego, bądź sola, jest bezwarunkowe zobowiązanie się wystawcy weksla wobec wierzyciela wekslowego do spełnienia określonego świadczenia pieniężnego. Dał temu wyraz ustawodawca stwierdzając expressis verbis, iż do rekwizytów wekslowych weksla własnego zalicza się „przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej" (art. 101 pkt 2 Ustawy Prawo wekslowe⁶). Uzależnienie zobowiązania wekslowego od jakiegokolwiek warunku powoduje, iż zobowiązanie to jest nieważne, co stanowi prostą konsekwencję dokonania czynności prawnej contra legem⁷. W przypadku weksli niezupełnych w chwili wystawienia, tzw. weksli in blanco, zasada ta doznaje pewnego ograniczenia, zważywszy na możliwość podnoszenia zarzutów wekslowych przez dłużnika wekslowego, które to zarzuty odnoszą się do porozumienia wekslowego (art. 10 i 17 PrWeksl). Z owym materialnoprawnym modelem zobowiązania wekslowego koresponduje przytoczone powyżej rozwiązanie proceduralne, umożliwiające wydanie przez sąd nakazu zapłaty na podstawie weksla należycie uzupełnionego.

Należy zastanowić się czy dopuszczalnym jest dochodzenie wierzytelności z weksla należycie uzupełnionego w postępowaniu nakazowym prowadzonym przeciw pozwanemu, który jest konsumentem, a jeżeli tak, to w jaki sposób sąd rozpoznający sprawę powinien zastosować przepisy Dyrektywy 93/13/EWG. Wątpliwości te legły u podstaw wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 13 września 2018 r., sygn. C-176/17⁸. Trybunał Sprawiedliwości starał się rozstrzygnąć, czy polskie unormowanie postępowania nakazowego, które, po pierwsze, pozwala na wydanie nakazu zapłaty na podstawie weksla, o ile jego prawdziwość i treść nie nasuwają wątpliwości, bez zbadania charakteru umowy, wobec której weksel pełni funkcję gwarancyjną, po drugie – ogranicza temporalnie możliwość wnoszenia zarzutów przez pozwanego konsumenta do terminu dwóch tygodni od dnia otrzymania nakazu zapłaty wraz z odpisem pozwu, a po trzecie – obarcza konsumenta obowiązkiem uiszczenia opłaty sądowej w wysokości ¾ opłaty stosunkowej od wartości sporu (art. 19 ust. 4 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych⁹). Regulacje te sprawiają, iż pozycja pozwanego konsumenta ukształtowana jest zdecydowanie niekorzystnie, w żaden sposób nie korespondująca z normami unijnymi, również traktatowymi (art. 169 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej¹⁰) oraz wyrażonymi w art. 38 Karty Praw Podstawowych¹¹, które chronią konsumenta jako słabszą stronę stosunku zobowiązaniowego zawieranego z podmiotem profesjonalnym¹².

Oceniając art. 480^2^ § 1 k.p.c., który zobowiązuje konsumenta-pozwanego, któremu doręczono nakaz zapłaty do spełnienia świadczenia, bądź wniesienia środka zaskarżenia w terminie dwóch tygodni przez pryzmat zgodności z unijnym poziomem ochrony konsumentów należy wskazać, iż termin ten efektywnie utrudnia dochodzenie konsumentowi swoich praw. Niemniej jednak wydaje się, iż nie jest koniecznością wprowadzania normy o charakterze lex specialis, która wydłużałaby wskazany termin wobec konsumentów, gdyż jak wskazuje Opinia Rzecznika Generalnego¹³ – nie sama długość, ale charakter środka zaskarżenia jakim są zarzuty od nakazu zapłaty wprowadza sprzeczność z unormowaniem unijnym. Warto w tym miejscu przytoczyć całość punktu 79 Opinii, gdyż w sposób trafny ujmuje przedstawiony problem. Jak wskazuje Juliane Kokott: (…) należy uwzględnić również krytykę Komisji, iż dwutygodniowy termin na wniesienie zarzutów prowadzi do znacznego prawdopodobieństwa, że konsument nie wniesie wymaganego środka zaskarżenia. Ten argument wydaje się być trafny w kontekście okoliczności faktycznych i dowodów, które konsument musi w tym terminie zgłosić. Jednakże termin dwóch tygodni o tyle nie jest za krótki, że konsument w ogólne musi podjąć działanie w tym terminie. Stąd polskie przepisy, według których konsument musi wnieść zarzuty w ciągu dwóch tygodni od doręczenia mu nakazu zapłaty, jest zgodna z zasadą skuteczności tylko wtedy, gdy w ciągu tych dwóch tygodni nie musi przedstawić okoliczności faktycznych i dowodów, które są podstawą badania nieuczciwego charakteru postanowień umowy pożyczki¹⁴. Próbując wpasować przedstawioną propozycję rozwiązania do polskiego porządku postępowania cywilnego można wskazać, iż zaproponowany został taki model środków zaskarżenia nakazów zapłaty wydanych przeciw konsumentowi, który charakteryzowałby się anulacyjnym skutkiem jego wniesienia i dopiero następczym wobec tego działania – otwarciem terminu na wnoszenie dowodów oraz twierdzeń na poparcie swojej tezy przez pozwanego.

Zgodnie z art. 19 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c. – od pozwu zawierającego wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym pobiera się ¼ opłaty stosunkowej, którą należałoby uiścić, gdyby sprawa była rozpoznawana z pominięciem przepisów o postępowaniu nakazowym. Ciężar fiskalny związany z tym postępowaniem - którego ratio legis jest jak najbardziej zrozumiałe, gdyż podstawy do wydania nakazu zapłaty ograniczone są tak, iż zazwyczaj jego wydanie jest zasadne – spoczywa na pozwanym. Zgodnie bowiem z art. 19 ust. 4 u.k.s.c. trzy czwarte części opłaty stosunkowej pobiera się od pozwanego w razie wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym. Oznacza to, iż w przykładowo skomplikowanych sprawach, w których pozwany został konsument na podstawie weksla własnego in blanco wystawionego na zabezpieczenie umowy pożyczki/kredytu konsumenckiego, zobowiązany jest wnieść zarzuty od doręczonego nakazu zapłaty w terminie 2 tygodni, w których wykazać musi abuzywność klauzul znajdujących się w umowie kredytu/pożyczki, które to stanowią porozumienie wekslowe, a ponadto zobowiązany jest uiścić opłatę trzykrotnie wyższą niźli powód wnoszący o wydanie nakazu. Rozwiązanie to, ponownie zrozumiałe w normalnych stosunkach gospodarczych, systemowo w sposób normatywny pogarsza sytuację konsumenta względem drugiej strony stosunku prawnego, czym przeczy założeniu ochrony go jako strony słabszej. Również w tym względzie wypowiedział się zarówno Rzecznik Generalny, jak i TSUE stanowiąc, iż rozwiązanie takie może zniechęcać konsumenta do poszukiwania ochrony swoich praw w postępowaniu sądowym. Nieuzasadnionym wydaje się być twierdzenie, jakoby zarzuty przedstawione wobec modelu opłat w postępowaniu cywilnym były nietrafione dlatego, że konsument niereprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, który nie uiści opłaty fiskalnej, zostanie do tego wezwany przez przewodniczącego już po wniesieniu zarzutów (art. 130 § 1 k.p.c.)¹⁵. Teza ta, chociaż poprawna logicznie, ponieważ technicznie możliwym jest wniesienie zarzutów od nakazu zapłaty bez uiszczania opłaty sądowej, pomija aspekt efektywnego poszukiwania ochrony przez konsumenta, który po wezwaniu do uzupełnienia braków fiskalnych może zaprzestać dochodzenia swoich praw. Autor tej tezy proponuje jednakże bardzo trafne rozwiązanie, polegające na zwolnieniu pozwanego konsumenta od obowiązku uiszczania opłaty, jeżeli złoży on stosowne oświadczenie o konsumenckim charakterze stosunku prawnego łączącego go z powodem¹⁶. Jak wskazuje M. Kostwiński, wydaje się, iż pominięcie zmian legislacyjnych w tym zakresie podczas nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z lipca 2019 r., pomimo pierwotnego zamiaru ich dokonania, stanowiło błąd, który utrwalił wskazaną już wcześniej niezgodność omawianych norm z prawodawstwem unijnym¹⁷.

Kolejnym problemem, który ujawnia się na tle wydawania nakazów zapłaty przeciw konsumentowi na podstawie weksla prawidłowo uzupełnionego, jest problem dotykający istoty abstrakcyjności zobowiązania wekslowego. Mianowicie sprowadza się on do rozstrzygnięcia kwestii, czy sąd wydający nakaz zapłaty może z urzędu badać stosunek podstawowy celem stwierdzenia, czy stosunek ten (np. umowa pożyczki) nie zawiera klauzul niedozwolonych, powodujących nieważność umowy, wobec której wystawiony został weksel własny in blanco w charakterze gwarancyjnym. W przypadku powództw rozpoznawanych w postępowaniach zwykłych wypowiedział się już Sąd Najwyższy, wskazując co następuje: (…) mimo że co do zasady w postępowaniu cywilnym to strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne, to właśnie w sprawach dotyczących niedozwolonych postanowień w umowach konsumenckich zachodzą przesłanki do dopuszczenia dowodu niewskazanego przez stronę (art. 232 k.p.c.). Jeśli sąd uznaje określone postanowienie umowy za niedozwolone i stwierdza brak związania stron tym postanowieniem, czyni w dalszej konieczności ustalenia co do związania stron stosunkiem umownym i co do jego treści¹⁸. Rozwiązanie nieco odmienne, lecz aksjologicznie spójne z powyższym, przyjął Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w przytaczanym już wyroku C-453/18, w którym uznał, iż powód chcący uzyskać europejski nakaz zapłaty powinien załączyć do pozwu umowę łączącą go z konsumentem (w formie opisu dowodów, formularz A stanowiący Załącznik I do Rozporządzenia 1896/2006), co umożliwi sądowi zbadanie tego stosunku pod kątem ewentualnych naruszeń praw konsumenta¹⁹. Rozwiązanie podobne, gdyby zostało zaimplementowane do polskiego modelu postępowania nakazowego, rozwiązałoby problem sprzeczności z prawem unijnym. Gdyby powód żądający wydania nakazu zapłaty przeciw konsumentowi na podstawie weksla wystawionego przez konsumenta zobligowany był do załączenia nie tylko dokumentu weksla, lecz również porozumienia wekslowego, to już w pierwszej fazie postępowania nakazowego sąd mógłby pochylić się nad ewentualną abuzywnością porozumienia. Przedstawiony postulat de lege ferenda pozwala w dużej mierze zachować atuty postepowania nakazowego w postaci jego szybkości, usuwając jednocześnie rozwiązania sprzeczne z Dyrektywą 93/13/EWG.

Na gruncie omawianej w niniejszym artykule tematyki nie sposób nie zauważyć pozytywnego wpływu Sądu Najwyższego na działania ustawodawcze, zmaterializowane w nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4 lipca 2019 r. W uchwale z 19 października 2017 r., Sąd Najwyższy zważył, na gruncie ówczesnego stanu prawnego, iż pomimo braku jednoznacznego przepisu wyłączającego taką możliwość – niedopuszczalne jest stosowanie art. 37^1^ k.p.c. w sprawach przeciw konsumentom. Przepis ten zezwala na wytaczanie powództwa według właściwości miejscowej przemiennej sądów powszechnych nie w miejscu zamieszkania powoda, lecz w miejscu płatności weksla. Sąd Najwyższy wskazał, iż posłużenie się przez przedsiębiorcę deklaracją wekslową, której treść nie była indywidualnie negocjowana, nie różni się w zasadniczym stopniu od posłużenia się niedozwoloną klauzulą prorogacyjną, jako że skutkuje umożliwieniem powodowi pozwania konsumenta w dowolnie wybranym przez siebie miejscu, wskazanym jednostronnie w deklaracji wekslowej (jako miejsce płatności weksla, będącym najczęściej siedzibą przedsiębiorcy). Jak wskazał Sąd Najwyższy: skoro postanowienia porozumienia wekslowego, kształtując treść umowy zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, rzutują na właściwość sądu, to podlegają one w tym zakresie kontroli - w płaszczyźnie art. 385^1^-385^3^ k.c. - przeprowadzanej przez sąd z urzędu. Przyjęcie odmiennego zapatrywania nie zapewniałoby efektywności prawu wspólnotowemu; przeciwnie, prowadziłoby do istotnego - niczym nieusprawiedliwionego - ograniczenia ochrony konsumenta w sprawach opartych na zobowiązaniu wekslowym²⁰. Judykat został w pełni uwzględniony we wspomnianej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, w ramach której do art. 31 k.p.c. wprowadzona została jednostka redakcyjna jednoznacznie stanowiąca, iż przepisów działu o właściwości przemiennej sądów nie stosuje się w sprawach przeciw konsumentom (art. 31 § 2 k.p.c.).

Wydaje się, iż obecny model postępowania cywilnego w zakresie w jakim umożliwia wydanie nakazu zapłaty przeciw konsumentowi na podstawie weksla prawidłowo uzupełnionego jest sprzeczny z prawem unijnym. Zgodnie z art. 480^1^ § 2 k.p.c. – sąd rozpoznający sprawę może odmówić wydania nakazu zapłaty i skierować sprawę do rozpoznania według przepisów ogólnych, jeżeli stwierdzi brak podstaw do wydania nakazu. Rozwiązanie to jest niewystarczające, gdyż de lege lata do wydania nakazu zapłaty przeciw konsumentowi wystarcza przedstawienie samego dokumentu weksla. Sprzeczność tą usunąć może jedynie ustawodawca, gdyż obecnie wydanie nakazu zapłaty bez zbadania stosunku podstawowego pod kątem obecności ewentualnie abuzywnych warunków umownych narusza prawa konsumenta. Z kolei odmowa wydania nakazu zapłaty pomimo przedstawienia prawidłowo uzupełnionego i autentycznego weksla – stanowiłoby nieuzasadnione naruszenie przepisów postępowania, krzywdzące dochodzącego roszczenia powoda. Proponowane powyżej rozwiązanie de lege ferenda, nakładające obowiązek dołączania do pozwu z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty, w ocenie autora, wychodziłoby naprzeciw przedstawionym sprzecznościom.